|
Сапёр, кодi эз ӧшыбитчы… Фронтӧвик Школаын Александр Уляшев велӧдчис окотапырысь. Велӧдчан предметъяс сетчисны бура. Эз и тӧдлы, кыдзи 10-ӧд классӧдз воис. Вот-вот помалас школа. Но… вайисны урок вылас повестка. Военкоматсянь. Война вылӧ. Календарь вылын 1942 вося декабрь 29 лун. Буретш Выль во матыстчӧ. Повестка серти, мӧд лунас нин колӧ воӧдчыны Кулӧмдiнӧ. Рытнас и мӧдӧдчисны Александр Уляшев да сылӧн нӧшта кык ёрт (помӧсдiнсаяс жӧ) Кулӧмдiнад. Бур ещӧ, колхоз налы вӧв сетic. Декабрь 31 лунӧ новобранечьяс петicны Кулӧмдiнсянь кӧрт туйлань. Мунicны подӧн. Туяс и паныдалiсны Выль восӧ. Дас лун мунicны подӧн, матӧ 400 километр, и коркӧ воисны Княжпогостӧ. А сэсся сӧлicны вагонъясӧ и – Великӧй Устюг карӧ, Пуховичскӧй пехотнӧй училищеӧ. — Но ми cёрмим училищeад, — казьтывлӧ Александр Васильевич. — Курсантъяслӧн наборыс вӧлi тырӧма нин. И мӧдӧдicны миянӧc Вӧлӧгдаӧ, запаснӧй полкӧ. Вежон-мӧд сэн олiм, и неыджыд группа, кытчӧ веськалi и ме, вуджӧдiсны Грязовец карӧ. Нимсӧ карыс правдайтӧ. Тулыс матыстчыны кутic, и – тырыс няйт. Веськалi ме противотанкӧвӧй ӧрудиеяслӧн торъя батареяӧ. Заводитiм велӧдны пушкаяс. Ёнджыкасӧ 45-каяс. Ёна и кыскасьны лоис лым вывтi. Кӧть и миянлы сетӧмаӧсь вӧлi вӧвъяс, найӧc некор эз домавлыны пушкаясас. А вердicны вӧвъяссӧ миянысь бурджыка. Пушка дiнад ӧдйӧ велалiм. Менӧ индicны наводчикӧн. А красноармейскӧй книжкаӧ гижисны эз винтовка, а пушка. Думыштла да, ӧнi на нюм петлӧ. Быд лун занимайтчим пушкаяснад. Гоз-мӧдысь ученньӧяс нуӧдicны, практическӧй лыйсьӧмъяс. Быд пушка вылӧ вӧлi 8 снаряд сетӧны, мед 800 метр сайысь пас жугӧдны. Он кӧ веськав – ёна пиняласны. Коркӧ ӧтчыд миян дорӧ вӧв вылын локтic офицер. Чукӧртicны миянӧc, индicны нимъяс да овъяс, кодъяслы пыр жӧ колӧ мунны казармаӧ. Шуисны и менӧ. А рытнас миянӧc сӧвтӧдicны вагонъясӧ. И бара нуисны Великӧй Устюгӧ, Пуховичскӧй пехотнӧй училищеӧ. Тайӧ вӧлi 1943 вося апрель тӧлысьын. Сдайтiм училищеас вступительнӧй экзаменъяс, и – заводитiм велӧдчыны. Сэн ме аддзысьлi аслам земляк Алипей Кармановкӧд, кодi помалӧ нин вӧлi тайӧ училищесӧ. Мӧдысь аддзысьлi нӧшта важ друг да тӧдcакӧд, Дмитрий Уляшевкӧд. Но ӧти здук и вӧлі аддзысьлӧмыс. Сэсся некор эгӧ паныдасьлӧй – Дмитрий пӧгибнитic.
Училищеас ме велӧдчи 1943 вося август тӧлысьӧдз. Условиеяс бурӧсь вӧлiны, абу запаснӧй полкын кодь. Главнӧйыс, вердiсны бура. Весиг еджыд нянь сетлicны. Миянлы урчитлicны ускореннӧй выпуск, но друг мыйлакӧ вуджӧдicны 2 вося программа вылӧ (нюжӧдicны велӧдчан кадсӧ). Унаӧн киля усисны. Збыльысь кӧ, менам эз вӧв ыджыд кӧсйӧм офицернас лоны, мыйлакӧ окотаджык вӧлi салдатӧн лоны. Куимысь гижлi фронт вылӧ мӧдӧдӧм йылысь рапорт, но ӧткажитлiсны. Ковманныд кӧ пӧ, и рапорттӧг тiянӧс нуасны. И вот заводитчис Курскӧй тыш. Миянӧс ставнымӧс, кодi чужлic 1925 воын, босьтicны училищеысь фронт вылӧ. А ыджыдджык арлыдаяссӧ колисны. Нуисны Котласӧдз баржаясӧн, а сэсянь – поездӧн, «телячӧй» вагонъясын. 13 сутки мунiм. Горький пыр, Москва пыр. Чеччим буретш Курскас. Сэтчӧ вотӧдз веськавлiм бомбитӧм улӧ. Войнас вуджим кутшӧмкӧ ю, пырим вӧрӧ. Немечьяс югзьӧдан ракетаяс ӧшлӧны, лунъюгыд кодь. Великӧй Устюгын миянлы сетiсны дзик выль обмундирование, а вот сёянным эзджык тырмы. И вежласим ӧта-мӧдкӧд кӧлуй сёян вылӧ. Ме ассьым выль обмотки пӧлӧс сёян вылӧ вежи. Веськалiм ми коймӧд Гвардейскӧй танкӧвӧй армияӧ. Жар поводдя. И бара дзик выль (мӧдысь нин) обмундирование сетiсны. Бара войнас вайисны кутшӧмкӧ вӧрӧ. Асывнас чеччим – гӧгӧр землянкаяс. Вӧлӧм, танкистъяс тан меститчӧмаӧсь. Найӧ и вердicны миянӧс. Эшелонӧн ми локтiм 257 морт-курсант. Кутicны торйӧдавны йӧзӧс ӧтарӧ да мӧдарӧ, специальносьт серти. Ми ёртъяскӧд шуим, мися, нырӧс асьным oг сюйӧй, кытчӧ иналасны, сэтчӧ и мунам. Татшӧмыс колис 92 морт (бӧрыннас ловйӧн коли сӧмын 17). Локтic миян дорӧ офицер, капитан Юрьев да юалӧ: «Кӧсъянныд лоны сапёръясӧн?». Ми дружнӧя вочавидзам: «Огӧ!». А капитан шуӧ: «Нинӧм, кытчӧ воштысянныд?» И лоим ми сапёръясӧн. Веськалiм танкӧвӧй корпуслӧн торъя Гвардейскӧй сапёрнӧй батальонӧ. Нималана батальон. Бӧрыннас нин кузь нимыс вӧлi татшӧм: 120-ӧд Гвардейскӧй Перемышльскӧй Краснознамённӧй, Александр Невский да Краснӧй Звезда ордeнъяса сапёрнӧй батальон. Став Сӧветскӧй армия пасьта дзик ӧти батальон, кодлы сетлicны куим орден. А пырам ми вӧлi квайтӧд Гвардейскӧй Киево-Берлинскӧй, Ленин, Краснӧй Знамя, Суворов да Богдан Хмельницкий орденъяса танкӧвӧй корпусӧ, 3-ӧд Гвардейскӧй танкӧвӧй армияӧ. Тайӧ армияыслы пуктicны мог – писькӧдчыны Днепр вылӧ, мед петны сэтчӧ пышйысь немечьясысь водзджык. Ассьыным танкъясӧс ми суӧдiм «Студебеккер» машинаяс вылын. Мунам танкӧвӧй колонна бӧрcя, и друг танкъяс кежисны туйсьыс бокӧ и веськыда гӧрӧм муястi кытчӧкӧ мунicны. Ми кӧcйим на бӧрcя вӧтчыны, но машинаясыд уль му вылад вӧйласисны. Ковмис бӧр петны туй вылӧ да подӧн водзӧ мунны. Войнас воим сиктӧ. Юасям местнӧйяслысь: важӧн нин немечыс татысь мунic? Час джын cайын пӧ. А ми томӧсь, узьны водалiм машинаясӧ. Вӧлӧмкӧ, дзик орччӧн – немецкӧй пулемётнӧй расчёт. Кутicны камӧдны войнас миян машинаясӧ. Koдi кытчӧ удитic, сэтчӧ и чеччалic. Куим машина ӧзйис. Ми туй бокӧд вешйим бӧрӧ, а сэсся паськӧдчим чепӧн да – мӧдарӧ. Тайӧ вӧлi немечкӧд первой ныр на ныр аддзысьлӧм. Вӧлӧмкӧ, сiйӧ войнас дзик миян дорын 40 немецкӧй танк сулалӧма, а ми эг и тӧдлӧй. Но тӧдлӧма командование, сы вӧcна миян танкъясыд гӧрӧм му кузяыд и мунӧмаӧсь найӧc пановтны. Ассьыным танкъяснымӧс ми сэсся подӧн суӧдiм (машинаястӧ ӧд сотicны). Воим батальонӧ, и миянӧс юклicны ротаясӧ. Вочасӧн велалiм воюйтны. Дерт, сапёрыдлӧн уджыд ӧпаснӧй. Мукӧддырйи немечьяс сiдзи взрывательяс пуктасны, мед миян сапёр минасӧ разминируйтiгӧн ачыс взорвитчис. Но кулӧм йылысь том каднад кыдзкӧ он ёна думайт. Сӧмын сэк, кор орччӧн пӧгибнитӧны ёртъясыд, сьӧлӧмтӧ топӧдлӧ. Миян специальностьным вӧлi сапёр-танкист, и батальонлӧн могыс – отсавны танкӧвӧй корпуслы. Ог ӧд сӧмын минаяс вӧлi пукталӧй. Колӧ и начальстволы наблюдательнӧй пункт вӧчны, и танкъясӧс муас сюйны-дзебны (куш кӧрт зырйӧн), и вуджанiнъяс лӧсьӧдны, и, дерт, минируйтны-разминируйтны. Ми форсируйтiм Днепр ю Киевсянь лунвылынджык, Переяславль-Хмельницкий кар дорын. 6-ӧд корпус воис сiдз шусяна Великобукринскӧй плацдарм вылӧ. Артподготовка бӧрын, Григорьево сиктсянь неылын, ми петiм атакаӧ. Пукалам вӧлi танк башняяс сайын. И кытыськӧ немвиччысьтӧг петic немецкӧй «Фердинанд». Миян куим танк удитic мунны, а вот нёльӧдыслы «Фердинандыд» шковгис. Буртеш миян танклы. Ме сэсся нинӧм ог помнит. Вои садьӧ – куйла канаваын. Орччӧн мӧд ёртӧй – Макеев. Ёна ранитчӧма. Сiйӧ здукас миян танк взорвитчис. Бара воштi садьӧс. А кор восьтi синъясӧс, аддза: танк местаын сӧмын гу кольӧма. Миянлысь армияӧс сэсся гусьӧн бӧр вуджӧдicны Днепрлӧн таладор берегас да шыбитicны Киевсянь войвылӧ. Сэтшӧм гусьӧн, мый немец эз удит гӧгӧрвоны. 200 километр мунiм. Днепр да Десна юяс вуджим. И вот 1943 вося ноябрь 3 лунӧ Первой Украинскӧй фронт петic наступлениеӧ. Киев вӧсна. Сэки и петкӧдлic став вынсӧ да позянлунсӧ 3-ӧд танкӧвӧй армия. Киевсӧ кытшовтiм. Вой. Танкъяс мунӧны ӧзтӧм фараясӧн, включитӧм сиренаясӧн. Bӧлi «психическӧй атака». Миянӧс танкистъяс колисны Боярка станция вылӧ, тшӧктiсны разберитны кӧрт туй (мед немеч сы кузя кытшсьыс оз пет). А сэсся вӧлi Фастово кӧрт туй узлӧвӧй станция. Ми сэн вӧлiм 91-ӧд танкӧвӧй бригадакӧд, кодӧн веськӧдлic полковник, а бӧрыннас маршал Якубовский. Бура тӧда тайӧ мортсӧ. Зэв сюсь да ӧтчаяннӧй командир. Кытӧн сьӧкыд – cэнi и тайӧ мортыс. Пыр веськӧдлic армиялӧн передӧвӧй отрядӧн. Вочасӧн прӧйдитiм Украина. Участвуйтiм Житомирскӧй да Львовскӧй операцияясын. Бӧръя операцияыс сьӧкыда заводитчис, но миян армия зэв ӧдйӧ вӧчис 120 километраа марш-бросок, и делӧыс бурмис. Taнi армия юксис кык пельӧ да заводитiс наступайтны дзик ӧтарӧ-мӧдарӧ. Ӧти джынйыс – Львов вылӧ, мӧд джынйыс – Перемышль вылӧ. А коркӧ сэсся пырим Польшаӧ. Уна ю ковмис вуджны — Висла, Одер да с.в. Миян армия сэн нуӧдic Верхне-Силезскӧй операция. Тшӧктicны вӧчны ставсӧ, мед тайӧ районыс эз ёна страдайт немечысь. Армия вӧлi нин метитчӧма Бреслау кар вылӧ, но командующӧй Рыбалко крута бергӧдчис лунвыв да спаситic сiйӧ районсӧ. А сэсся вӧлi Сандомирскӧй плацдарм. Кӧть миян армия сэн ёна нин «парсалӧм» вӧлi, но плацдармсӧ удайтчис кутны. Тышъяс мунicны чорыдӧcь. Весиг кӧнсюрӧ бӧрыньтчыны ковмылic. Сы бӧрын миянӧс сувтӧдicны выльысь комплектуйтӧм вылӧ. Коркӧ воим и немецкӧй границаӧдз. Миян танкӧвӧй армия первойӧн вуджис границаcӧ. Гырысь тышъяс мунiсны Бреслау дорын. 1945 вося апрель 16 лунӧ Нейск ю вылын, Форcт кар дорын, бара петiм наступлениеӧ. Миян армия пeтic лунвылӧджык, а орччӧн наступайтic Жуковлӧн Первой Белорусскӧй фронт. Миян зэв удачнӧй артподготовка артмис, и немеч пӧшти эз вермы водзсасьны. Сӧмын бӧръя лунъясас немецкӧй нывбаба-снайперъяс ёна мешайтчисны. Салдат гӧгӧрвоис нин, мый на водзын – Берлин. Тайӧ карас ми пыравлiм мукӧд серти водзджык жӧ. Берлинлӧн Кельтов нима пригород. Кор ми, сапёръяс, сэтчӧ матыстчим, трамвайяс на вӧлi ветлӧны, и улич вылын – полицейскӧйяс. Водзӧ пырны вӧлi ӧпаснӧ, и лои сувтны. Берлинын миян салдатлы зэв сьӧкыд вӧлi. А танкъяслы – нӧшта сьӧкыд. Быд пельӧссянь шковгӧны-лыйлӧны «фауст» патронӧн. Юр сюйны некытчӧ. Гӧгӧр – баррикадаяс. Быть ковмис мунны салдатлы ичӧт штурмӧвӧй группаяcӧн. Май 2 лунӧ Берлин капитулируйтiс. Но май 5 лунӧ миянӧс немвиччысьтӧг сӧлӧдicны машинаясӧ да петкӧдicны Берлинысь. Сералам вӧлi: мися, тӧвся квартираяс вылӧ нуӧны. Но нуисны кытчӧкӧ лунвывлань, и коркӧ пушкаяслӧн шковгӧм кывны мӧдiс. Сэсся шуисны: Прага пӧ дорйыны колӧ. Вуджим Эльба. Воим гӧраясӧдз. Бара пансисны тышъяс. Но немеч слаб нин вӧлi, быдӧн гӧгӧрвоис, мый водзсасьны некутшӧм пӧльза абу. Май 8 лунӧ Германия капитулируйтic. Ставыс шызис! Кодлӧн мый вӧлi, сiйӧн и лыйсис сынӧдас. Весиг зениткаясысь лыйсисны. Май 9 лунӧ, водз асывнас, ми матыстчим Прагалань. Сэн вӧлi ӧти группировка, кодi некыдз эз сдайтчы. Та вӧcна война миянлы помасис май 11 лунӧ нин. Чехословакиясянь миянӧс вуджӧдiсны Австрияӧ, Вена дорӧ. Сэсянь ме гортӧ отпускӧ волi 1945 вося декабрын. А сэсся бӧр Германияӧ вуджӧдicны. Сэнi кутiм служитны. Менам контyзитчӧм бӧрын ӧти пельӧй эз кут кывны, сэсся 1946 воын чужӧмвывса нервлӧн паралич лои. Та вӧсна, госпитальын куйлӧм бӧрын, менӧ лэдзисны гортӧ. И бӧрсӧ вои 1946 вося декабр 30 лунӧ. Позьӧ шуны, сiйӧ жӧ луннас, кор и армияад босьтicны… Вот татшӧм фронтӧвӧй судьба вичмис Александр Васильевич Уляшевлы. Морӧссӧ сылысь мичмӧдӧны Отечественнӧй войнаса I степеня, Краснӧй Звезда, III степеня Слава орденъяс, кык «За отвагу», «За взятие Берлина», «За освобождение Праги», «За победу в Великой отечественной войне 1941-1945 гг.» да мукӧд медаль. Украинскӧй правительствосянь весиг «1500 лет Киеву» медаль эм. А. Шебырев. Снимокъяс вылын: А.В. Уляшев; Гродно кар. 1987 во. Фронтӧвӧй ёртъяскӧд. (Гортса архивысь снимогьяс).
Парма гор, 1998, Март 17 лун. |
